حیات در مریخ: چند سال اخیر

حقیقت خاموش : با عقب ماندن برنامه های تحقیقات فضایی روسیه از آمریکا، سازمان ناسا برای سال ها یگانه منبع ارائه اطلاعات به عموم درباره سیاره مریخ بوده است. 

 

قسمت قبل را از اینجا مطالعه کنید .

هستی به اندازه ای شگفت انگیز هست که نیازی به مزخرف گفتن در موردش نداشته باشیم. «فیلیپ پلایت»

حیات در مریخ: چند سال اخیر

با عقب ماندن برنامه های تحقیقات فضایی روسیه از آمریکا، سازمان ناسا برای سال ها یگانه منبع ارائه اطلاعات به عموم درباره سیاره مریخ بوده است. این سازمان طی دو دهه گذشته چندین مریخ نورد به مریخ ارسال کرده و تصاویر خوبی از مریخ تهیه نموده و حتی در اختیار عموم قرار داده است. دسترسی یوفوشاسان به آرشیو عکس های ارسالی از مریخ جالب بوده است. سیل رویت های عجیب و غریب از سیاره سرخ در فضای مجازی رو به گسترش است. امروزه شکارچیان یوفو (UFO Hunters) با استفاده از داده های ارسالی مریخ نوردها، ادعای وجود حیات در گذشته های مریخ را دارند و حتی معتقدند شاید آن ها دارای مذهب بوده اند.

همان گونه که آمریکایی ها چهره چهار شخصیت مهم کشور آمریکا را بر سینه کوه راشمور ایالت داکوتا حکاکی کرده اند، از نظر بعضی یوفوشناسان همانند اسکات وارینگ (Waring) گویا در مریخ نیز کسانی بوده اند که چهره های مهم را بر روی کوه ها حکاکی می کرده اند! اسکات سی. وارینگ از سایت «UFO Sightings Daily » در این باره می گوید: «این عکس به تنهایی کافی است تا سازمان ملل متقاعد شود که زندگی هوشمند زمانی در مریخ وجود داشته است. ناسا نمی خواهد کسی حقیقت را بداند، به این خاطر که از آن ها خواهند خواست تا اطلاعات و تکنولوژی کشف شده را به اشتراک بگذارند … این تصویر به وضوح سر و صورت چرخیده به سمت راست و سینه و شانه ها و جزئیات را نشان می دهد» (۲۲). سایت مذکور که یکی از سایت های مرجع در یوفولوژی است، قبلاً تصاویر دیگری نیز از یک زن شبح مانند، یک پناهگاه نظامی و سر باراک اوباما در مریخ و … را به نمایش گذاشته است.

در تصویر فوق یوفولوژیست ها موفق شده اند یک تابوت در مریخ کشف کنند. این تابوت توسط ویل فارار (Farrar) کشف شده است. وی توانسته این تصویر را از بخشی از کتابخانه تصویری مریخ نورد کیوریوسیتی (Curiosity) پیدا کند. تصویر ویرایش شده تا تابوت را به درستی نشان دهد.

در حالی که ناسا به ندرت به این ادعاها پاسخ می دهد، در ماه آگوست سال ۲۰۱۶ دانشمندان توضیحی بر این موضوع که چرا عده ای این اشیاء عجیب و غریب را در سیاره سرخ می بینند، منتشر کرد. آشوین واساوادا (Ashwin Vasavada) که در پروژه کاوشگر مریخ فعالیت می کند، در این رابطه می گوید: «دانشمندان در تلاش برای مخفی کردن شواهد زندگی بیگانه از عموم مردم نیستند». این مشاهدات از سیاره سرخ روز به روز در حال افزایش است. به عنوان مثال در کشفی دیگر نیز تعداد زیادی مدعی شده اند یکی از سفینه های فضایی فیلم جنگ ستارگان را در مریخ کشف کرده اند (۲۲).

اسکات وارینگ می گوید: «من این نابهنجاری را در آخرین عکس ارسالی کاوشگر کیوریوسیتی یافتم. شی سیاه رنگ شبیه به یک یوفوی سقوط کرده است … اندازه آن احتمالاً ۳ متر بیشتر نباشد، بنابراین خدمه اندکی داشته است». نظریه پردازان توطئه به خوبی می توانند از سایه روشن های ارسالی از مریخ نورد کنکجاوی، دست به کشف بزنند! آقای اسکات وارینگ حتی قادر نیست سایه یک سنگ را تشخیص بدهد. در تصویر بالا، سایه سنگ ها تقریباً رو به سمت چپ دوربین است، به همین دلیل سنگ مشخص شده در تصویر به همراه سایه آن در نگاه اول شبیه به یک شی نامانوس در بافت زمینه به نظر می رسد.

همین طور شکارچیان یوفو عکس دیگری از سیاره مریخ را در فیسبوک منتشر نمودند که عده زیادی گفتند شباهت زیادی بین موجود درون تصویر و هیولای «فیس هاگر- Facehugger » در فیلم بیگانه محصول ۱۹۷۹ وجود دارد.

آقای واساوادا در این مورد به شبکه سی. ان. ان. گفت: «گروهی وجود ندارد که با دیدن چنان چیزی از ۵۰۰ دانشمند سرتاسر جهان که بر روی مریخ نورد کنجکاوی کار می کنند، خوشحال تر شود. تاکنون ما چیزی ندیده ایم با چنان وضوحی که شبیه چنین ادعاهایی باشد» (۲۲).

او در این باره ذهن را مقصر می داند. یک واکنش روانی به نام پاریدولیا (Pareidolia)، نوعی واکنش روانشناختی به دیدن اشیا آشنا در مکان های تصادفی. در واقع شکلی از آپوفنیا (Apophenia) است که مردم الگوها و ارتباطات را به صور تصادفی، به داده ها متصل می کنند. واساوادا افزود کاوشگر آن ها دارای دوربین های اچ. دی. رنگی است که کیفیت آن از هر داده ارسالی پیشین قوی تر می باشد.

به طور دقیق تر، پاریدولیا یک پدیده روانشناختی است که سبب می‌شود محرک ‌های مبهم تصویر و صدا، با برداشت نادرست، معنی دار و قابل توجه به نظر برسند. توضیح این پدیده بسیار جالب توجه چندان آسان نیست. دکترسونیا اسکات محقق عصب شناس در کالج دانشگاه لندن که بر روی این پدیده مطالعه کرده، معتقد است که افراد انتظاراتشان را در اشیا می‌بینند.

در تحقیق دکتر نوشین حاجی خانی و تیمش در دانشگاه هاروارد، وقوع این پدیده در مغز انسان بررسی و مشخص شد که سیستم بینایی انسان گرایش دارد به سرعت به تفسیر محرک (که می تواند تصویر روی یک جسم باشد) بپردازد و به همین علت است که در یک لحظه او صور آشنایی را در اشیا می‌بیند یا پیام هایی را در صداهای پیرامون خود می‌شنود. پاریدولیا یک پدیده روانشناختی است که در مغز و بر اساس اطلاعاتی که در ذهن داریم، بوجود می آید.

بارها برای ما اتفاق می افتد که ناگهان در پیاده رو و در فاصله ۵۰ متری خود می بینیم یک از آشنایان به سمتمان می آید اما همین که نزدیک می شود، می بینیم دوست ما نبوده است و قیافه ای شبیه به دوستمان داشته است. این ساده ترین نمونه پاریدولیا است که نشان می دهد مغز به سرعت هر چیزی که در اطرافمان مشاهده می کند را با تصاویری که قبلاً مشاهده کرده ایم مطابقت می دهد تا ببیند آیا آشنا و قدیمی هستند یا تازه و جدید. پیدا کردن سر باراک اوباما در مریخ حکایت از این دارد افرادی که چنین ادعاهایی دارند دچار پدیده پاریدولیا هستند.

سث شوستاک (Seth Shostak) مدیر بخش تحقیقات ستی (SETI Research) مدعی است که ما تمایل داریم از این قابلیت برای غنی سازی تخیلات خودمان استفاده کنیم و اشکال مشاهده شده را معنادار تشخیص دهیم حتی زمانی که آن ها در محل وجود ندارند. وی عنوان می دارد: « کسانی که آن گونه تصاویر را برای من می فرستند کاملاً هیجان زده هستند و می گویند چیزی را روی سطح مریخ یافته اند که من علی القاعده نباید انتظار داشته باشم در آن محیط خشک و سنگلاخی سطح مریخ رویت شود … اشیا درون عکس ها معمولاً نوعی از حیوانات هستند، گاهی اوقات هم اشیاء عجیب و غریب تر همانند قطعات خودرو هستند، شاید آن ها تصور می کنند در مریخ خودرو وجود داشته است».

سال ۲۰۱۵ در مجله کورتکس (Journal Cortex) به تعدادی از شرکت کنندگان آزمایش، تعدادی تصاویر خلاصه شده صورت و حروف در ۴۰% مدت زمان مورد نیاز معمولی نشان داده می شود. محققان پژوهش فوق به بررسی پاسخ مغز به دیدن صورت ها در الگوها نمودند و متوجه شدند فرایند شناخت در قشر جلویی و بصری مغز اتفاق می افتد. اکثر افراد معتقدند کسی که چنان تصوراتی دارد، ذهنی غیرعادی دارد و این گونه پدیده ها را مفرط قلمداد می کنند. نتایج پژوهش نشان می دهد برای افراد عادی است تا خصوصیاتی را به صورت افراد اضافه کنند که عملاً وجود ندارد. عملکرد مغز در تشخیص چهره منحصر به فرد و نامانوس است. حتی وقتی که اندکی از خصوصیات چهره ای مشاهده شود، مغز به صورت خودکار آن را به عنوان یک صورت تفسیر می کند.

تصویر بالا را «UFOSightingsDaily» منتشر کرد و خبر از کشف یک موش یا سنجاب در میان دو سنگ در عکس های ارسالی از مریخ نورد کنجکاوی می داد (۲۳). تا کنون یک عکس هم از سطح مریخ به زمین مخابره نشده است که نشان از وجود حیات گیاهی و نباتی در مریخ بدهد. حتی خود افراد دچار پاریدولیای شدید که قادرند تصویر سنجاب را در مریخ بیابند، نتوانسته اند فضای سرسبزی در سطح مریخ تشخیص بدهند. تمامی عکس ها و تصاویر به مخابره دشت ها و زمین های هموار و ناهموار سنگلاخی از مریخ پرداخته اند. مشخص نیست این جانداران تشخیص داده شده در مریخ از چه محلی ارتزاق می کنند.

اولین نکته ای که در تصاویر ارسالی مریخ کاملاً هویداست، این نکته است که محیط کاملاً بکر و دست نخورده است. در بعضی از تصاویر ارسالی از مریخ، یوفولوژیست ها مدعی هستند یک جسم نامانوس با محیط یافته اند. این اشیا یافت شده در تصاویر با توجه به محیط دست نخورده را به احتمال بسیار قوی اشخاصی از فراز آسمان در محیط رها کرده اند. برای نمونه شما در آخرین تصویر بالا یک شخص را نشسته بر روی یک تخته سنگ مشاهده می کنید، بدون این که اثری از یک جاده و یا آبادی در چشم انداز درون تصویر وجود داشته باشد.

به تصاویر زیر دقت کنید. این پدیده پاریدولیاست که باعث می شود شخص یک شی نامانوس را آشنا و قابل فهم ببیند (۲۴). نمونه های زمینی پدیده پاریدولیا را مشاهده نمایید:

واقعیت غیر قابل کتمان این است که هر آن چه یوفولوژیست ها در تصاویر ارسالی از سطح سیاره سرخ تشخیص می دهند، از سه حالت خارج نیستند: ۱- یک شی سنگی هستند، ۲-همجنس بافت محیط هستند و ۳- اگر گزینه اول و دوم نیستند، معمولاً شی کشف شده ترکیبی از یک سنگ و سایه آن است. چون آن ها تا کنون نتوانسته اند علائمی از حیات یا جوامع مدرن شایسته حیات هوشمند در مریخ بیابند، مدعی هستند که این اجسام سنگی نشان می دهد مریخ در گذشته دارای حیات هوشمند بوده است و این اشیا بقایای آنان است!

همین طور تصاویری در فضای مجازی منتشر می کنند با این مضمون که ناسا به مریخ نرفته است بلکه مریخ نوردهای آن ها در واقع بیابان موجاوه، جزیره دوون کانادا و… را کاوش می کنند به همین دلیل به ناگاه در بین سنگ ها به موجودات زنده و یا اسلکت کتف شیر آبی بر می خورند.

 

آن ها حتی توانسته اند به فیلم هایی از کاوشگرهای وایکینگ دست یابند که نشان می دهد در مریخ حیات جانوری وجود دارد. تمامی نخبه های جهان در آژانس ها و سازمان های فضایی و واحدهای زیرگروه آن ها گرد هم آمده اند تا دانش بشر درباره محیطی که در آن زندگی می کند و افق دید وی را افزایش دهند. در این میان گروهی به نام یوفوشناس (یوفولوژیست) نیز وجود دارند که به سادگی دستاورد علمی غول های دانش و تکنولوژی را زیر سئوال می برند و چنان از تئوری های توطئه دم می زنند که هر فرد بی اطلاعی به سادگی اغفال می شود.

تفکر انتقادی بعضی از یوفولوژیست ها در خصوص تصاویر دریافتی از مریخ خارق العاده عمل می کند. این گروه از یوفوشناسان حتی اگر درون یک صحرای لم یزرع ببینند دو شهاب سنگ در کنار هم به سطح مریخ برخورد کرده اند، آن را مشکوک اعلام نموده و مصنوعی قلمداد می کنند. برخی نیز توانسته اند ویرانه های اجداد اقوام اینکاها که در آمریکای جنوبی زندگی می کردند را بر روی مریخ بیابند!

در این بین ما با دو مسئله رو به رو هستیم. مسئله اول مربوط به لاپوشانی و کتمان کاری وجود حیات بر روی مریخ توسط سازمان ناسا و آژانس های فضایی دیگر کشورهاست. از دیدگاه یوفولوژی این یک اصل پذیرفته شده است. حتی کشور هند که مدارگرد به مریخ ارسال نموده است و همین طور اگر روزی مجدداً فضای سیاسی کشور ایران به گونه ای پیش برود که مهم ترین شخص اجرایی کشور بگوید: ما می توانیم و در ادامه برنامه تحقیقات فضایی خود، یک مریخ نشین قرض کند یا بسازد و به مریخ بفرستد، لابد ما نیز وجود حیات بر روی مریخ را سانسور خواهیم نمود.

اما در این بین، تصاویر، فیلم ها، نقشه ها و … دریافتی از مریخ، ابتدا به دست سازمان های فضایی می رسد. اگر آن ها در حال سانسور موضوع حیات بر روی سیاره مریخ هستند، پس چرا چند شخص ریز بین همانند اسکات وارینگ و بعضی یوفولوژیست های گمنام استخدام نمی کنند تا هر کدام از عکس ها که ستاره دار هستند را حذف نموده و از انتشار آن جلوگیری کنند و این همه ادعا و اتهام را متوجه خود نکنند؟ متاسفانه به نظر می رسد افرادی که برای ناسا کار می کنند حتی توان سانسور کردن بی نقص یک عکس را هم ندارند!

اسکات سی. وارینگ از سایت «UFO Sightings Daily » که منبع شناخته شده ای در خصوص تفسیر عکس های ارسالی مریخ نوردها به زمین محسوب می شود، درباره یکی از عکس ها عنوان داشته است: «این عکس به تنهایی کافی است تا سازمان ملل متقاعد شود که زندگی هوشمند زمانی در مریخ وجود داشته است. ناسا نمی خواهد کسی حقیقت را بداند، به این خاطر که از آن ها خواهند خواست تا اطلاعات و تکنولوژی کشف شده را به اشتراک بگذارند . . . این تصویر به وضوح سر و صورت چرخیده به سمت راست و سینه و شانه ها و جزئیات را نشان می دهد».

از سال ۱۹۵۷ تا کنون حداقل ۴۶ سفینه صرفاً به قصد مریخ، زمین را ترک کرده اند. فقط پروژه مارینر-۱ الی مارینر-۱۰ حدود ۵۵۴ میلیون دلار سال های ۱۹۷۰ برای سازمان ناسا هزینه در پی داشته است (۳).  پروژه های وایکینگ در مجموع یک میلیارد دلار دهه ۱۹۷۰ معادل ۱۱ میلیارد دلار سال ۲۰۱۶ مخارج داشته است (۱۸). پروژه پیمایشگر سراسری مریخ تقریباً ۲۴۰ میلیون دلار، پروژه مارس اکسپرس ۱۵۰ میلیون دلار،  پروژه های اسپرایت و آپورچونیتی با مبلغ ۹۴۰ میلیارد دلار سال ۲۰۰۳ (۱۹)،  پروژه مدارگرد شناسایی مریخ با ۷۲۰ میلیون دلار، مریخ نشین فونیکس با مخارج ۴۱۷ میلیون دلار سال ۲۰۰۵ برای ناسا هزینه در پی داشته اند. مخارج پروژه مریخ نورد کیوریوسیتی نزدیک به ۲ میلیارد دلار و نیم اعلام شده است (۲۰).

مسئله ای که اسکات وارینگ و سایر یوفولوژیست ها عاجز از پاسخ گویی به آن هستند، این سئوال است: وقتی که یوفوها و موجودات فضایی از گذشته های دور تا کنون به وفور از زمین بازدید کرده اند، چرا باید سازمان ناسا یا هر آژانس فضایی دیگری هزینه های سرسام آوری جهت مسافرت به مریخ و ملاقات با بیگانه ها، آن هم گپ تصویری با سرعت پایین از طریق مریخ نوردها داشته باشند؟ وقتی ما می دانیم آن ها بر روی زمین حضور دارند، برای چه به ماه و مریخ سفینه بدون سرنشین ارسال می کنیم؟

البته شاید من پاسخ این سئوال را بدانم: احتمالاً فرازمینی های نژاد آنوناکی با ابرقدرت ها به توافق رسیده اند تا در ازای دریافت مقدار مشخصی طلا از ورود به سیاره زمین صرف نظر کنند و این طلا از طریق سفینه های ناسا یا آژانس فضایی اورپا به مریخ ارسال گردیده و آن جا تحویل آنوناکی ها می شود. حقیقت تلخ این است که اتفاقاً بسیاری از یوفولوژیست ها چنین پاسخ های ساده لوحانه ای را کاملاً قابل قبول و منطقی می دانند!

هنوز هم بر سر تحلیل نتایج آزمایشاتی که وایکینگ-۱ انجام داده است دیدگاه های متفاوتی ارائه می شود اما کلیت این مباحثه ها بر سر وجود حیات میکروبی است و نه حیات هوشمند. جو مریخ در حدی نازک است که آب نمی تواند روی سطح سیاره جاری باشد. به خاطر فشار کم جو مریخ که در حدود ۱% فشار جو زمین در سطح دریای آزاد است، فقط آب به صورت بخار در اتمسفر مریخ مشاهده می شود. پایین بودن فشار جو باعث پایین آمدن دمای بخار مایعات خواهد شد. در حال حاضر میزان رطوبت جو مریخ ۵ هزار بار کمتر از جو زمین است. البته مقدار زیادی یخ در قطب های مریخ انباشته شده اند و مطابق بعضی شواهد به دست آمده از کاوشگرهای مریخ، دانشمندان حدس می زنند مریخ به میزان قابل قبولی آب های زیر زمینی داشته باشد. اکنون تعداد کثیری از دانشمندان دلخوش به این هستند که در آب های زیر زمینی بتوانند علائمی از حیات بیابند.

گرمای درونی سیاره زمین باعث فوران آتشفشان ها شده است. همچنین این گرمای درونی به کمک عواملی فرسایشی دست به دست هم داده باعث تغییر شکل و کیفیت زمین از آغاز آفرینشش تا به امروز شده اند. روی سیاره زمین مقدار کمی از سنگ های با عمر چند میلیارد ساله می توان یافت. اما در مریخ چنین نیست. گرمای درونی مریخ توانایی فعالیت های کوه زایی ندارد. البته بزرگ ترین آتشفشان منظومه شمسی به نام «المپوس مانس- Olympus Mons» روی نیمکره شمالی مریخ قرار دارد. ارتفاع این آتشفشان ۲۲ کیلومتر بوده و محوطه ای به مساحت ۳۰۰ هزار کیلومترمربع را پوشش داده است. عامل اصلی فرسایش در مریخ باد است. به همین خاطر حدود دو سوم چشم اندازهای مریخ بالغ بر ۳ میلیارد و نیم عمر دارند! اکثر این چشم اندازها در نیمکره جنوبی مریخ قرار دارند.

گرچه اکنون رودی بر روی مریخ مشاهده نمی شود اما رودخانه هایی روی سطح این سیاره بر جای مانده است. بعضی از نظریه پردازان معتقدند این رودخانه ها نشان می دهند در گذشته آب بر روی مریخ جاری بوده است. اما نظریه دیگری نیز می تواند پاسخ بسیاری از این رودخانه ها باشد. برخورد شهاب سنگ هایی از جنس یخ با جو و سطح مریخ که باعث بارش باران و ایجاد رودهای موقتی شده اند. حتی برخورد برخی شهاب سنگ ها می تواند باعث ذوب یخ های زیر زمینی یا لایه منجمد دائمي اعماق پوسته (Permafrost) و ایجاد رودهای فصلی شده باشد. چنین کانال هایی می توانند ده ها کیلومتر عرض و صدها کیلومتر طول داشته باشند (۲۱).

نازک بودن اتمسفر، فشار بسیار پایین جوی و ناچیز بودن اکسیژن در جو مریخ همگی بر یک نکته دلالت دارد: در مریخ نه تنها حیات هوشمند زمینی وجود ندارد، بلکه حیات گیاهی و جانوران ریزجثه و چند سلولی نیز قابل رشد و نمو نمی باشد. منظور از حیات زمینی حیات مبتنی بر عنصر کربن است. عنصر کربن به دلیل داشتن ۴ الکترون در لایه ظرفیت خود قادر است پیچیده ترین ترکیب های شیمیایی را تشکیل دهد که در نوع خود منحصر به فرد می باشد. عنصر کربن در مولکول های زیستی همانند: لیپیدها، کربوهیدارت ها و پروتئین ها نقش کاملاً موثری بر عهده دارد.

بسیاری امیدوار بودند بتوانند در مریخ موجودات زنده ای مانند گلسنگ ها را مشاهده کنند اما جو مریخ لایه اوزون ندارد و این باعث می شود حیات بر روی سطح سیاره مریخ نتواند رشد کند زیرا اشعه فرابنفش ناشی از خورشید هر موجود زنده ای را از پای در می آورد. همین طور در حال حاضر سیاره مریخ میدان مغناطیسی ندارد. وجود میدان مغناطیسی از فرسایش جو سیاره در برابر طوفان های خورشیدی محافظت می کند. همان گونه که قبلاً بیان شد، رقیق شدن جو سیاره به صورت کاهش دما و فشار در سطح سیاره احتمال یافتن حیات میکروبی را در سطح مریخ کاهش می دهد.

امروز اگر حیات در مریخ وجود داشته باشد، در کیلومترها ژرفای آب زیر زمینی یا زیر زمین در نزدیکی پوسته باید استقرار یافته باشد. طرفداران وجود حیات در مریخ تاکنون نتوانسته اند سندی از وجود حیات زنده و حتی حیات مرده در مریخ ارائه نمایند. سازمان ناسا در صدد است تا چند سال آینده، فضانوردانی را به مریخ بفرستد. حتی اگر پای انسان به مریخ برسد و پس از بررسی های گوناگون اعلام نماید مریخ از آغاز تا کنون فاقد حیات بوده است، باز هم مشخص نیست یوفولوژیست ها قانع شوند، زیرا راز ماندگاری یوفولوژی در عدم پذیرش پیشرفت های علمی مستند است.

 

 

 

---

 

منابع :

 

۱۷- http://www.thelivingmoon.com/43ancients/02files/Mars_Images_15.html

۱۸- https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraftDisplay.do?id=1975-075A

۱۹- http://www.nbcnews.com/id/21327647

۲۰- http://www.investopedia.com/financial-edge/0912/why-curiosity-cost-2.5-billion.aspx

۲۱- Malcolm, Walter. “The Search of Life On Mars”, Peresus Publishing, (1999)

۲۲- http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-3273226/Now-alien-hunters-think-ve-seen-Buddha-statue-Mars-Latest-ridiculous-claim-used-prove-existence-ET.html

۲۳- http://www.ufosightingsdaily.com/2012/12/nasa-almost-makes-historical.html

۲۴- http://www.weare.ir/interesting/fun/pareidolia/

Clark, Jerome. “Extraordinary Encounters, an Encyclopedia of Extraterrestrials and Otherworldly Beings”, ISBN 1-57607-249-5(2000).

http://www.hamshahrionline.ir/details/238583/Science/space

http://ghandun.blogsky.com/1394/06/15/post-281/

http://www.daviddarling.info/encyclopedia/F/Flammarion.html

http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marscanals.html

http://www.daviddarling.info/encyclopedia/L/LowellP.html

http://www.daviddarling.info/encyclopedia/M/Marsveg.html

http://www.daviddarling.info/encyclopedia/P/Proctor.html

http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D8%AF%D8%B1+%D9%85%D8%B1%DB%8C%D8%AE&SSOReturnPage=Check&Rand=0

https://mars.jpl.nasa.gov/mgs/cydonia2.html

https://mars.jpl.nasa.gov/mro/mgs/msss/camera/images/moc_5_24_01/face/index.html

http://podcast.sjrdesign.net/shownotes_060.php